Archiwum Włodzimierza Odojewskiego

Włodzimierz Odojewski, Katarzyna. Powieść berlińska

Wstęp i opracowanie: Magdalena Rabizo-Birek

Instytut Literatury, Kraków 2024.

Przedstawiam czytelnikom ostatnią część cyklu podolskiego – będącego dziełem życia Włodzimierza Odojewskiego – powieść opatrzoną tytułem Katarzyna. Powieść berlińska. Jest to utwór szczególny, który obrósł literacką legendą. Pisarz pracował nad nim z długimi okresami przerw ponad czterdzieści pięć lat, bowiem jego tworzenie rozpoczął około roku 1975. (…) Kolejne publikowane fragmenty tego utworu rozbudzały nadzieje czytelników na rozwiązanie zagadki rozwoju fabuły i dopowiedzenie przez autora dalszych losów głównych postaci cyklu podolskiego, nagle i dramatycznie urwanych w powieści Zasypie wszystko, zawieje… na początku 1944 roku. Książka ta, której akcja rozgrywa się podczas tragicznych wydarzeń drugiej wojny światowej na wschodnich rubieżach Drugiej Rzeczpospolitej, opowiada o odkryciu zbrodni katyńskiej i jej konsekwencjach w życiu rodziny jednej z jej ofiar (Aleksego Woynowicza, starszego brata Pawła i męża Katarzyny), rzezi wołyńsko-galicyjskiej, cofaniu się Niemców pod naporem sowieckiej armii, kolejny raz wkraczającej na należące przed wojną do Polski tereny zachodniej Ukrainy. W świadomości bohaterów – mieszkańców tego pogranicza narodów i kultur – rysowała się już wówczas wyraźnie perspektywa końca ich świata, zmierzchu polskiej obecności na ziemiach Ukrainy oraz powrotu władzy Sowietów, nasuwającego najgorsze wspomnienia i obawy o przyszłość (…). Jednakże pisarz, opatrując tytułem Odejść, zapomnieć, żyć… kontynuację cyklu i czyniąc z zaginionej w powieści Zasypie wszystko, zawieje… Katarzyny osobę, z której punktu widzenia prezentuje wydarzenia, sugerował przekroczenie historiozoficznego pesymizmu oraz podkreślał wolę przetrwania, rzutującą na decyzje i zachowania tej bohaterki.

Ze wstępu

Włodzimierz Odojewski, Zasypie wszystko, zawieje…

oprac. W. Ratajczak przy współudziale D. Nowakowskiej, A. Przybyszewskiej, J. Borowczyka

Instytut Literatury, Kraków 2024.

Ci, którzy w dziełach literackich poszukują odpowiedzi na pytanie o kształt i sens relacji między jednostkowym ludzkim losem a niszczącym żywiołem historii, między intymnym wymiarem życia a losami zbiorowości, nie powinni odkładać na później lektury powieści Włodzimierza Odojewskiego Zasypie wszystko, zawieje… Zwłaszcza w czasach, kiedy kwestie te stają się dramatycznie aktualne i doprawdy trudno o nich nie myśleć. […]

Upływ czasu bynajmniej nie zatarł artystycznych walorów powieści, w której poruszone zostały kwestie historyczne objęte w PRL nakazem milczenia lub systematycznie zakłamywane. Po okresie, gdy cieszyła się uznaniem krytyków i czytelniczą popularnością, nadszedł dla niej czas może nie tyle zapomnienia, co jednak znacznie mniejszego zainteresowania. Zdecydowały o tym po części spory o biografię pisarza, rzucające cień na jego twórczość, a po części zmniejszające się zainteresowanie odbiorców literatury tematyką historyczną. Losy bohaterów Zasypie wszystko, zawieje… poznawane dziś mogą czytelnikom pomóc głębiej zrozumieć procesy dziejowe, których znacznie dla współczesności jest aż nadto widoczne, a konsekwencje dotkliwe. Taka literatura, być może, nie przygotowuje na najgorsze, ale pomaga pozbyć się złudzeń związanych z wiarą w postęp lub w koniec historii.

Ze wstępu

Ogród pełen światła. Pisarstwo Włodzimierza Odojewskiego w kontekstach – autobiografizm, autotematyzm i publicystyka

red. Alicja Przybyszewska, Dagmara Nowakowska

Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2023.

Poznańscy literaturoznawcy z podziwu godną konsekwencją od kilku lat realizują badania nad życiem i twórczością pisarza, wydawać by się mogło, już dobrze poznanego i opisanego. Twórczość autora „cyklu podolskiego” doczekała wszak wielu poważnych monografii, opracowań, drobnych przyczynków. A przecież kolejne tomy studiów wydawanych przez ośrodek (Zabezpieczanie śladów. Wokół życia i twórczości Włodzimierza Odojewskiego, Poznań 2018 oraz Zapom­niane, nieuśmierzone… Pamięć, zapomnienie, trauma w twórczości Włodzimierza Odojewskiego, Poznań 2020) dowodzą, jak wiele jeszcze w dziele Odojewskiego do ujawnienia, odkrycia, prze-myślenia, prze-interpretowania, prze-pisania. Do tak systematycznych eksploracji zobowiązuje wielkopolskich badaczy nie tylko świadomość duchowego „legatu” (by nie mówić o „sile fatalnej”) pozostawionego krajanom przez Włodzimierza Odojewskiego, ale także materialne dziedzictwo w postaci osobistego archiwum przekazanego przez pisarza Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza. A w nim bogactwo dokumentów, rękopisów i brudnopisów twórcy, kolejnych wersji tekstów, materiałów niedrukowanych, listów do i od znaczących postaci emigracji. „Żniwo wielkie”, ale, inaczej niż w ewangelicznej przypowieści, „robotników” nie brakuje. Liczni „robotnicy” poznańscy, czego dowodzą przywołane powyżej monografie zbiorowe, mogli (i mogą) zawsze liczyć na wsparcie badaczy z innych polskich ośrodków akademickich, kwerendujących w „odojewskich” archiwaliach. […] Z pewnością należy już mówić o „cyklu poznańskim” badań nad twórczością autora „cyklu podolskiego”.

Z recenzji prof. dr. hab. Tadeusza Sucharskiego

Zapomniane, nieuśmierzone… Pamięć, zapomnienie, trauma w twórczości Włodzimierza Odojewskiego

red. Alicja Przybyszewska, Dagmara Nowakowska

Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2020.

Pamięć, zapomnienie i trauma to najważniejsze kategorie, wokół których skupia się uwaga badaczy dzieła Włodzimierza Odojewskiego. Teksty w niniejszej książce zostały podzielone na trzy kręgi tematyczne. W dziale zatytułowanym Lektura ponowna refleksji poddano zarówno najważniejsze, jak i nieco mniej znane teksty autora Miejsc nawiedzonych oraz jego inspiracje czytelnicze. Drugą część książki poświęcono zagadnieniom natury tekstologicznej. Tom zamykają zaś rozpoznania biograficzne oraz wspomnienia o pisarzu, a także świadectwa czytelników, utrwalające ich własne, bardzo owocne spotkania lekturowe z dziełem Odojewskiego. Książka stanowi drugą publikację z cyklu monografii wieloautorskich, który zaplanowany został jako efekt regularnych spotkań naukowych poświęconych twórczości autora Zmierzchu świata; pierwszą z nich była książka Zabezpieczanie śladów. Wokół życia i twórczości Włodzimierza Odojewskiego (Poznań 2018).

Zabezpieczanie śladów. Wokół życia i twórczości Włodzimierza Odojewskiego

red. Alicja Przybyszewska, Dagmara Nowakowska

Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Poznań 2018.

Publikacja jest pierwszą częścią zamierzonego cyklu monografii zbiorowych, które skoncentrowane będą wokół przekazanego przez Pisarza Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza osobistego Archiwum. Sama struktura tego Archiwum, charakter zgromadzonych tam zbiorów i bogactwo materiałów jeszcze niewykorzystanych stanowi wielką szansę dla literaturoznawstwa skupionego zarówno na odojewscianach, jak i na zagadnieniach życia literackiego drugiej połowy XX i początków XXI wieku w Polsce i na emigracji. Na tom składają się materiały różnorodne nie tylko pod względem merytorycznym i metodologicznym, ale także poświęcone rozmaitym obszarom problemowym związanym z osobą i dziełem Włodzimierza Odojewskiego: niedokończonym, zaniechanym lub istniejącym w różnych wariantach fragmentom prozatorskim, kluczowej dla tego pisarstwa problematyce pamięci, ściśle powiązanemu z pamięcią zagadnieniu melancholii, a właściwie głębszego, egzystencjalnego i historiozoficznego smutku bohaterów tej prozy, zagadnieniom komparatystycznym, zarówno w relacji ­literatura – literatura, jak i literatura – film, wreszcie pracom Odojewskiego występującego w roli krytyka. Oddzielny minidział przedstawionego zbioru stanowią teksty dotyczące doświadczenia biograficznego pisarza: artykuł o poznańskim okresie jego życia oraz dramatyczny w swej warstwie dokumentarnej tekst na temat działań aparatu bezpieczeństwa PRL wobec Włodzimierza Odojewskiego.

Z recenzji prof. dr. hab. Andrzeja Fabianowskiego