Tekst powstał na podstawie artykułu: D. Nowakowska, Poznańskie Archiwum/Pracownia Włodzimierza Odojewskiego, „Fraza” 2016, nr 4, s. 54-61.
Historia powołania poznańskiego Archiwum Włodzimierza Odojewskiego zaczęła się w roku 2008, choć Pisarz od najmłodszych lat związany był z Poznaniem i Wielkopolską – urodził się 14 czerwca w Poznaniu. Rodzina zajmowała mieszkanie w secesyjnej kamienicy przy ul. Żupańskiego 8 na poznańskiej Wildzie. Rodzice Pisarza rozwiedli się, gdy ten miał sześć lat. Ojciec pisarza – Stanisław Jan Jasiński (pseud. Stanley Jasinsky), właściciel wydawnictwa muzycznego Tempo, przeprowadził się do Szczecina. Mały Włodzimierz wraz z siostrą Marią (przez rodzinę nazywaną Mają) pozostali pod opieką matki – Genowefy Marii Jasińskiej, z domu Zawodnay. W czasie niemieckiej okupacji rodzina mieszkała w Kłecku – małej miejscowości w okolicy Gniezna, skąd pochodzili dziadkowie Pisarza ze strony matki. W Kłecku przystąpił do zakonspirowanej IX Drużyny Harcerskiej i zaprzyjaźnił się zastępowym Zygmuntem Imbierowiczem, którego wspomina w opowiadaniu Ikonka Siergija. W 1944 roku za działalność konspiracyjną byli więzieni w siedzibie gestapo w Gnieźnie. Tuz przed końcem wojny rodzina wróciła do Poznania, gdzie, wyłączając szczeciński epizod, Pisarz mieszkał do końca lat 50. Tu doskonalił warsztat dziennikarski, pracując w redakcjach poznańskich gazet, tu podejmował pierwsze próby pisarskie, tu zawiązały się Jego przyjaźnie z intelektualista i ludźmi pióra. Z wieloma z nich utrzymywał kontakt po wyjeździe z Polski. Miejsca młodości Pisarza pojawiły się w Jego twórczości: Poznań z czasu wypadków czerwcowych 1956 roku w opowiadaniach Spisywane z pamięci i Spotkanie w Dubrowniku; Gniezno w opowiadaniu Pierwsza lekcja intymności; Kłecko – w Wyspie ocalenia i w opowiadaniach Ikonka Siergija, Pogrzebany, Ostatni Żyd w miasteczku.
Będąc na emigracji, Odojewski bacznie śledził, co dzieje się w Poznaniu i całej Wielkopolsce. W ostatniej dekadzie życia chętnie powracał tu, odwiedzał miejsca swojego dzieciństwa i młodości. W 2007 roku odbył sentymentalną podróż w rodzinne strony. Odwiedził między innymi Kłecko, Gniezno, gdzie w 1944 roku przebywał w areszcie gestapo w związku z działaniem zakonspirowanej drużyny harcerskiej. Wtedy też pojawiła się myśl, by w tych stronach złożyć swoje archiwum literackie.
„Na starość zaczynam wiązać się na powrót z rodzinną Wielkopolską – pisał w liście do przyjaciela prof. Jerzego Siepaka – […] pewnie z papierami, manuskryptami, z całym tym literackim kramem, który teraz moja żona porządkuje, zwiążę się prawdopodobnie kiedyś z Poznaniem”[1].
Rozmowy między Włodzimierzem Odojewskim a władzami Uniwersytetu w Poznaniu w sprawie zorganizowania archiwum literackiej spuścizny autora Zasypie wszystko, zawieje… toczyły się od 2008 roku. Ostateczne decyzje w tej sprawie zapadły w roku następnym podczas uroczystego spotkania Pisarza i władz Wydziału – prof. Bogumiły Kaniewskiej oraz prof. Tomasza Pokrzywniaka i zostały przypieczętowane podpisanym przez ofiarodawcę aktem ostatniej woli oraz deklaracją przyjęcia daru przez władze Uczelni. W liście do ówczesnego rektora Uniwersytetu Odojewski pisał:
Moim pragnieniem jest przekazanie Uniwersytetowi im. A. Mickiewicza w Poznaniu swoich zbiorów literackich tak rękopiśmiennych, jak i opracowań w różnym zapisie i różnych językach.
Chciałbym, aby przekazane (nieodpłatnie) zbiory znalazły się w bibliotece Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej i były opracowane i dostępne szerokiemu ogółowi studentów i czytelników.
Jako urodzony w Poznaniu i jako absolwent tego Uniwersytetu pragnę by moje obszerne zbiory znalazły się w moim rodzinnym i studenckim mieście[2].
Poznańskie Archiwum Włodzimierza mieści się na czwartym piętrze budynku Collegium Maius, w miejscu wybranym i zaakceptowanym przez pisarza. Zebrano tu materiały zgromadzone w jego monachijskim i warszawskim domu. Pochodzą one z różnych okresów twórczości Włodzimierza Odojewskiego – zarówno emigracyjnego, jak i wcześniejszych – poznańskiego i warszawskiego. Ze względu na ich różnorodność zostały one podzielone na kilka sekcji. Wszystkie materiały zgodnie z wolą Pisarza zostały opracowane w ścisłym, nadanym przez niego porządku, co sprawia, że kolekcja ta ma unikalny charakter. Szczególnie cenny jest zbiór maszynopisów i rękopisów większości tekstów Odojewskiego, zarówno tych wydanych, jak i nigdy nieopublikowanych oraz bogata kolekcja listów.
Archiwum/Pracownia posiada również materiały multimedialne na nośnikach cyfrowych, pochodzące z dwóch prywatnych komputerów Pisarza. Większość z nich stanowią teksty utworów Włodzimierza Odojewskiego i listy, ale są tu również materiały osobiste. Zalicza się tu także prywatne filmy, będące relacjami z pobytów autora Wyspy ocalenia w Wielkopolsce.
Maszynopisy i robocze wydruki tekstów, uzupełniane fragmentami rękopiśmiennymi stanowią trzon i jednocześnie największą część całej literackiej spuścizny Włodzimierza Odojewskiego. W większości opatrzone komentarzami autora, z odręcznymi poprawkami obejmują beletrystykę, publicystykę i słuchowiska pisane dla Studia Współczesnego Teatru Polskiego Radia i Radia Wolna Europa. Dla przykładu, maszynopisy powieści Zasypie wszystko, zawieje… tworzą kolekcję złożoną z 28 obszernych teczek, co daje ponad 236 tys. kart zapisanych jedno lub dwustronnie. Są to różne wersje powieści, powstające w różnych okresach twórczości, dla różnych wydawnictw, zawierające poprawki i uzupełnienia odautorskie, co umożliwia odtworzenie procesu twórczego i prześledzenie kolejnych etapów powstawania utworu. Tu otwiera się szerokie pole działania dla badań tekstologicznych, przede wszystkim genetycznych, które nie tyle mają doprowadzić do ustalenia jednego wzorcowego tekstu danego utworu, ale odtworzenia procesu jego transformacji i modyfikacji, jego wariantywności, z wszelkimi śladami pracy pisarskiej. W kolekcji znajdują się maszynopisy większości wydanych utworów Odojewskiego, oprócz wspomnianej powieści Zasypie wszystko, zawieje… są to m.in. – Zmierzch świata, Kwarantanna, Wyspa ocalenia, Zabezpieczanie śladów, Zapomniane, nieuśmierzone czy Oksana. Każda z książek to od kilku do kilkunastu teczek maszynopisów różnych wersji utworów z poprawkami i uzupełnieniami odautorskimi – często doklejane. Maszynopisy te są nie tylko świadectwem intensywnej pracy pisarskiej. Na wielu z nich pozostały ślady życia toczącego się wokół – zapisane numery telefonów, nazwiska, nazwy leków, listy zakupów, terminy spotkań, a także rysunki sporządzone dziecięcą rączką córki pisarza – na jednym z nich zamieszczono rysunek parującej głowy z podpisem – Tatko się trapi – w ten sposób mała Katarzyna skomentowała jego twórcze zmagania swojego ojca.
W zbiorze tym znajdują się również oficjalne druki lub kserokopie druków części tekstów już wydanych w tłumaczeniach na inne języki (m.in. Gerdy Hagenau czy Joanny Ritt).
Z kolei teksty pisane dla Radia Wolna Europa to kilkaset maszynopisów słuchowisk, dokładnie opisanych, włącznie z datą i godziną nadawania antenowego (niektóre z nich tworzą gotowe scenariusze programów radiowych). Włodzimierz Odojewski gromadził je przez cały czas swojej współpracy z RWE.
Inedita to m.in. zbiór maszynopisów o Józefie Mackiewiczu, który obejmuje pięć kilkunastostronicowych tekstów. Niezwykle cenny jest również maszynopis tzw. powieści berlińskiej, wydanej jedynie we fragmentach (opowiadania Katarzyna, Powieść berlińska i Spotkanie w Dubrowniku), którą Odojewski chciał opublikować w całości o czym wspominał kilkakrotnie w czasie rozmów o Archiwum/Pracowni. Pracował nad nią do 2008 roku, jednak z różnych przyczyn plany te zostały zaniechane.
W tym dziale znajdują się scenariusze do filmów powstałe na podstawie utworów Włodzimierza Odojewskiego – Wenecja w reżyserii Jana Jakuba Kolskiego, a także niewykorzystany scenariusz na podstawie powieści Milczący, niepokonani. Opowieść katyńska, przygotowany na potrzeby realizacji filmu Katyń Andrzeja Wajdy.
Teksty wydane to kilkadziesiąt pozycji opublikowanych w formie książek, które obejmują zarówno utwory wydane po polsku, jak i w tłumaczeniach na inne języki – m.in. niemiecki, angielski, węgierski, czeski, czy fiński. Książki w języku polskim opatrzone są odręcznymi, odautorskimi poprawkami, co oznacza, że praca Odojewskiego nad własnymi tekstami właściwie się nie kończyła, wciąż powstawały bardziej doskonałe wersje. Zaliczane są tu również krótsze teksty, zarówno beletrystyka, jak i publicystyka, ukazujące się w różnego rodzaju czasopismach takich jak „Antemurale”, „Arcana”, „Arka”, „Czas kultury”, „Dekada Literacka”, „Dialog”, „Fraza”, „Kresy”, „Kultura”, „Literatura na Świecie”, „Nurt”, „Odra”, „Pamiętnik Literacki”, „Przegląd Powszechny”, „Rzeczpospolita”, „Twórczość”, „Tygodnik Powszechny”, „Wyspa”, „Więź”, „Zapis” czy „Zeszyty Literackie”. Zbiór czasopism obejmuje kilkadziesiąt numerów.
Teksty wydane to również kolekcja publikacji o Włodzimierzu Odojewskim. Są to zazwyczaj książki naukowe z zakresu literaturoznawstwa, jak również teksty zamieszczone w czasopismach, m.in. recenzje i wywiady. Są wśród nich prace z dedykacjami dla Włodzimierza Odojewskiego.
W Archiwum zgromadzona została kolekcja listów do Pisarza, a także kopie niektórych listów napisanych przez Włodzimierza Odojewskiego, najczęściej są to ich brulionowe, robocze wersje. W znacznej większości pochodzą z czasów emigracyjnych. Jest to zarówno korespondencja rodzinna, jak i listy od ludzi kultury, współpracowników, tłumaczy, naukowców, krytyków i czytelników Odojewskiego. Wśród korespondentów znajdują się m.in. Jerzy Andrzejewski, Igor Abramow-Newerly, Jarosław Abramow-Newerly, Marian Brandys, Stanisław Barańczak, Stanisław Barć, Stanisław Bereś, Karl Dedecius, Jerzy Ficowski, Jerzy Giedroyc, Marian Grześczak, Zbigniew Herbert, Jarosław Iwaszkiewicz, Maria Janion, Andrzej Miłosz, Józef Ratajczak czy Ewa Siemaszko oraz rozmaite instytucje naukowe i kulturalne. Najbardziej obszerna, bo licząca kilkadziesiąt listów, jest korespondencja z Jerzym Giedroyciem z lat 1973-2000. Zazwyczaj dotyczy ona bieżących spraw kulturalnych i politycznych.
Osobne kolekcje utworzone zostały z materiałów związanych z konkretnymi tematami lub osobami, które przez lata zajmowały Pisarza i które wykorzystane zostały w Jego twórczości. Składają się na nie różnego rodzaju dokumenty i materiały historyczne, prasowe wycinki, zapiski prywatne, wspomnienia. Wśród nich najbardziej obszerne są zbiory poświęcone dwóm wiodącym w twórczości Pisarza tematom historycznym, czyli zbrodni katyńskiej i rzezi Polaków na Wołyniu. Każda z tych kwestii to kilkanaście teczek dokumentacji gromadzonej przez wiele lat działalności twórczej Włodzimierza Odojewskiego. Osobno wydzielone zostały materiały dotyczące poszczególnych osób. Są wśród nich wspomniany już Józef Mackiewicz, Marian Brandys, Zbigniew Herbert, Zygmunt Hertz, Ireneusz Iredyński, Jarosław Abramow-Newerly, Andrzej Wajda, Władysław Lech Terlecki czy Witold Wirpsza.
Zbiór materiałów ikonograficznych tworzą fotografie i rozmaite rodzinne pamiątki, dokumentujące życie Włodzimierza Odojewskiego od wieku niemowlęcego do jego ostatnich lat, ukazujące Pisarza w gronie najbliższych, a także fotografie z oficjalnych uroczystości. W tym zbiorze znajdują się pamiątki związane z córką Pisarza – Katarzyną, m.in. jej rysunki.
Osobną część kolekcji stanowią nagrody, medale, odznaczenia państwowe i listy gratulacyjne.
To zarówno zbiór różnego rodzaju dokumentów urzędowych, do których zaliczono umowy z wydawnictwami, rachunki, legitymacje, dowody osobiste i zaświadczenia, a także pamiątki i rzeczy osobiste, m.in. przedwojenny sztambuch matki Włodzimierza Odojewskiego.
W Archiwum mieści się również prywatna biblioteka Pisarza, licząca kilkaset egzemplarzy o rozmaitej tematyce. Obejmuje ona zarówno literaturę piękną i publicystykę, jak i książki naukowe, między innymi kompletne, dziewiętnastowieczne wydanie Encyklopedii Orgelbranda. Znajdują się tu książki z zakresu szeroko pojętej humanistyki, ale również książki przyrodnicze i atlasy roślin i zwierząt, z których Pisarz korzystał, pracując nad opisami przyrody w „cyklu podolskim”. Zagięte kartki książek, przyklejone małe karteczki z zapiskami, zaznaczenia stron tam, gdzie Odojewski przerwał czytanie lub gdzie znalazł szczególnie interesujący fragment, wszystko to pozostało nienaruszone, dokładnie tak jakby pisarz przed chwilą odłożył książkę.
Zgodnie z wolą Włodzimierza Odojewskiego poznańskie Archiwum przechowuje i udostępnia zgromadzone tu zbiory, które wciąż są uzupełniane. W części gabinetu została zaaranżowana ekspozycja muzealno-wystawowa, umieszczono w niej oryginalne biurko podarowane przez autora Oksany, maszynę do pisania, której używał będąc redaktorem Radia Wolna Europa, fotografie, dzieła sztuki i inne pamiątki. Dopełniły one bogate archiwum literackie, co pozwoliło odtworzyć fragment jego monachijskiej pracowni.
[1] List Włodzimierza Odojewskiego do Jerzego Siepaka z dnia 20 czerwca 2007 roku. List znajduje się w zbiorach Archiwum/Pracowni Włodzimierza Odojewskiego przy Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM. Pisownia oryginalna.
[2] List Włodzimierza Odojewskiego do rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu z dnia 10 czerwca 2009 roku. List znajduje się w zbiorach Archiwum/Pracowni Włodzimierza Odojewskiego przy Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM. Pisownia oryginalna.
